Educación Secundaria para Personas Adultas

Páxina 1 de 56

Ámbito Social

Educación a Distancia Semipresencial

Módulo 4: Unidade Didáctica 13

2.1 Situación Internacional entre 1890 e 1945

2.1.1 O Imperialismo

Defínese o imperialismo como a política levada a cabo polas grandes potencias destinada a someter territorios e poboacións baixo o seu dominio. Por imperialismo colonial enténdese a dominación por parte dun estado capitalista (metrópole) de países máis febles e menos desenvolvidos alén das súas fronteiras.

Este feito produciuse ao longo da Historia, pero desde finais do século XIX evoluciona cara á explotación económica, o dominio político, o control social, a aculturación da poboación e a anexión do territorio colonial, que son o fin primordial que procuraban as grandes potencias industriais no momento do capitalismo monopolista.

Entre 1870 e 1914, Gran Bretaña, Francia, os Estados Unidos, Rusia e Xapón lanzáronse á conquista de territorios en África, Asia e Oceanía.

Causas

• Necesidade que tiña o desenvolvemento económico ligado á segunda fase da Revolución Industrial de conseguir materias primas e fontes de enerxía abundantes e baratas.
• Grande acumulación de beneficios, que facía que tivesen que ser investidos en máis producción. A esta enorme cantidade de produtos había que atoparlle novos mercados: as colonias.
• Enorme aumento da poboación europea e uso de moderna maquinaria, que orixinou unha grande masa de parados nos países industrializados. A emigración ás colonias solucionou o problema das tensións sociais (folgas de obreiros). A finais do século XIX emigraron 65 millóns de europeos.
• Conquista de colonias extensas e situadas en lugares estratéxicos, que lles deu forza e prestixio ás potencias colonizadoras.
• Cuantiosos beneficios económicos obtidos polos capitalistas da metrópole, que necesitaban ser investidos; para iso exportaron os capitais ás colonias. Nelas fixeron investimentos en obras públicas: ferrocarrís, portos, estradas, canles (o de Suez e o Panamá), para facilitar o comercio.
• Racismo: a crenza na superioridade da raza branca sobre as demais levou os dirixentes económicos e políticos das potencias a sentírense na obriga de transmitir os valores da cultura occidental europea a eses territorios.
• Coincidencia de que nestes anos se produciu un grande progreso nos medios de comunicación, sobre todo co barco de vapor, que facilitou o labor colonizador. Así e todo, non todos os políticos estaban de acordo co proceso colonizador.

Conquista, Organización e Explotación das Colonias

Nun principio, os estados imperialistas mantivéronlles as competencias ás compañías privadas que viñan operando dende o século XVII: controlaban a orde e cobraban impostos nas colonias. No século XIX interveñen directamente os gobernos: envían o exército para a conquista militar do territorio e impoñen unha administración formada por funcionarios da metrópole.

O goberno de Francia exercía en exclusiva o control político e administrativo das colonias. O Reino Unido estableceu os dominios nas colonias de maioría branca, concedéndolles un goberno e un parlamento autónomos a cambio de sometérense ás directrices británicas en política exterior e defensa.

A explotación económica realizábana as grandes empresas da metrópole: extracción de minerais e produtos enerxéticos, e cultivo de produtos agrícolas, mediante a utilización de man de obra indíxena moi barata; as colonias tiñan a obriga de mercar os produtos elaborados nas metrópoles.

Os Imperios Coloniais en 1914

Esta expansión territorial levou as principais potencias a controlar o 60 % do territorio do planeta e o 55 % da súa poboación. África foi o territorio máis apetecido polas potencias europeas, e chegou en moitas ocasións a haber conflitos entre elas. Para repartírense este continente e evitar conflitos entre elas, en 1885 reuníronse na Conferencia de Berlín. En 1875 menos da décima parte de África era territorio colonial; en 1900 só a décima parte estaba libre do control europeo.

China e mais o sur e o sueste asiáticos foron tamén áreas de expansión das potencias industriais europeas. Os Estados Unidos basearon a súa política imperial no control económico doutros países, intervindo militarmente neles cando os intereses económicos e políticos das multinacionais con fortes intereses neses países se viran ameazados; é a chamada diplomacia do dólar: o capital estadounidense controlaría a política e a economía de moitos países de América Central e do Caribe.

O expansionismo imperialista de Xapón centrouse en Corea e Manchuria, e tivo unhas causas moi semellantes ás do imperialismo europeo.

Consecuencias do Imperialismo

Economicamente supuxo a destrución da agricultura tradicional e a súa substitución por grandes plantacións de produtos demandados na metrópole: café, algodón, cacao, caucho, etc. As terras pasaron a mans dos colonizadores. Puxéronse en explotación todos os recursos minerais que precisaba a industria europea da época.

Os nativos tiñan que comprar os alimentos nunha economía de mercado que eles descoñecían. Os produtos que elaboraban foron substituídos por produtos industriais importados da metrópole, arruinando así a artesanía local. Os traballos agrícolas, mineiros e de obras públicas eran realizados con man de obra indíxena, nun réxime preto da escravitude.

Socialmente, o colonialismo produciu, sobre todo en África, unha profunda aculturación. Os sistemas de vida, os ritmos de traballo, a relixión, os costumes privados, a estrutura familiar, as formas de autoridade e a súa xerarquía social víronse fondamente subvertidos polos colonizadores, que lles impuxeron o modelo cultural occidental que lles rompeu definitivamente a súa identidade.

Os nativos foron segregados en barrios marxinais, vivindo na miseria por mor de salarios moi baixos. Os europeos vivían en barrios luxosos, sen ningún contacto con eles.

Desde unha perspectiva positiva, o colonialismo supuxo algún avance para estas sociedades: realización de obras públicas (porque lle interesaban á metrópole para a explotación económica), como ferrocarrís, portos, etc.; melloras hixiénicas e sanitarias, que reduciron a mortalidade; creación de escolas, que reduciron o analfabetismo pero que aceleraron o proceso de aculturación, porque se transmitían a través delas a cultura e os valores occidentais.

2.1.2 A Primeira Guerra Mundial (1914-1918)

Situación Política de Europa no Cambio de Século

O primeiro ministro alemán Bismarck, segundo rematou a unificación alemá, ideou unha política de bloques ou alianzas para Europa, na base da existencia de só dúas potencias: Alemania no continente e Gran Bretaña como potencia colonial. Para lograr este fin cumpría illar a Francia e a Rusia, para o que constituíu en 1882 a Tripla Alianza. Por outra banda, en 1907 constituíuse a Tripla Entente.

Como é doado de ver, Europa quedou dividida politicamente en dous bandos con intereses contrapostos. Así, todas estas potencias viron que unha guerra entre elas era inevitable e comezaron unha carreira de armamento, nun período coñecido como paz armada.

No ano 1914, prodúcese o enfrontamento entre as potencias centrais (Alemaña e o Imperio Austrohúngaro), ás que se lles uniron ademais Bulgaria e Turquía, e as potencias aliadas, que eran as da Tripla Entente mais Bélxica, Serbia, Italia, Romanía, Grecia, Portugal e Xapón.

Causas da Guerra

• Tensión existente entre os dous bloques de alianzas.
• Desexo de desquite de Francia sobre Alemaña pola derrota sufrida ante Prusia en 1870, na que perdera Alsacia e Lorena.
• Disputa entre Alemaña e Francia por territorios coloniais en Marrocos.
• Forte competencia entre as potencias imperialistas para poder colocar na exportación os excedentes de produción.
• Propagación entre as poboacións dun nacionalismo mesturado con xenofobia.
• Crise dos Balcáns. Esta rexión foi e segue a ser unha fonte de conflitos. O territorio, poboado por moitas nacionalidades (serbios, croatas, bosníacos, eslovenos, albaneses, macedonios e montenegrinos), estaba repartido entre tres imperios: ruso, turco e austríaco. Só Serbia era independente desde 1878, e tiña inimizade con Austria.
• En 1909, Austria anexionouse Bosnia-Herzegovina, co que quedou Serbia rodeada; en 1913, Serbia apoderouse de Albania e Tracia, que pertencían ao Imperio Turco, humillando así a Austria.
• Por outra banda, o imperialismo ruso buscaba unha saída ao mar Mediterráneo a través dos Balcáns, onde se enfrontaba cos intereses territoriais de Austria. Rusia apoiaba a Serbia na súa pretensión de constituír un grande estado que reunise a todos os serbios, dos que sete millóns estaban aínda baixo o dominio do Imperio Austríaco.
• O asasinato do herdeiro ao trono de Austria, o arquiduque Francisco Fernando, en Saraxevo (Bosnia), o 28 de xuño de 1914, foi o detonante do conflito, pois Austria declaroulle a guerra a Serbia, ao acusala do asasinato. Rusia, que desexaba rematar co dominio austríaco nos Balcáns, apoiou a Serbia e declaroulles a guerra a Alemaña e Austria.
• Alemaña decláralles a guerra a Rusia e a Francia. Gran Bretaña entrou no conflito cando Alemaña invadiu Bélxica.

Características

É a primeira vez na Historia que se enfrontan ao mesmo tempo as principais potencias do mundo durante tanto tempo e nun espazo xeográfico tan amplo.

Para atender ás necesidades do conflito, os gobernos víronse forzados a intervir na economía, rompendo co dogma liberal de non intervención estatal en asuntos económicos. As necesidades de recrutamento favoreceron a incorporación da muller a traballos que ata ese momento se consideraban exclusivos dos homes.

Loitouse en dúas frontes. Na fronte occidental tivo lugar unha durísima guerra de trincheiras. Os avances da ciencia e da técnica aplicados á guerra deron lugar a unha serie de armas novas, que fixeron deste enfrontamento o máis mortífero e sanguento dos coñecidos pola humanidade: metralladoras, avións, lanzachamas, gases asfixiantes, tanques, etc.

Desenlace

En 1917 producíronse dous feitos que determinaron o desenlace da guerra: a declaración de guerra a Alemaña por parte dos Estados Unidos e a retirada de Rusia do conflito. Os Estados Unidos proporcionáronlles aos aliados diñeiro, armas e soldados. Alemaña non puido resistir e en novembro de 1918 rendeuse.

Consecuencias

Dez millóns de mortos (unha media diaria de 5.509) e 20 millóns de feridos. A economía europea totalmente destruída. Reconversión da industria de guerra nunha industria de paz. Desmobilización dos soldados, o que provocou un aumento do paro. Subida dos prezos e caída dos salarios. Devolución dos préstamos que as potencias aliadas recibiran dos Estados Unidos. A crenza na superioridade moral de Europa desapareceu para sempre.

No positivo, a incorporación das mulleres a traballos antes de homes deulles un pulo aos movementos feministas e sufraxistas, que reclamaban a igualdade de dereitos. Ao remate da guerra, Europa quedou moi debilitada. Aínda que Gran Bretaña e Francia posuían un enorme imperio colonial, os Estados Unidos van constituírse na primeira potencia mundial ata a actualidade.

Os Tratados de Paz

Os países vencedores reuníronse en 1919 para subscribiren os tratados definitivos de paz, baseados no programa para o restablecemento da paz proposto polo presidente Wilson, dos Estados Unidos, coñecido como Os Catorce Puntos.

Polo tratado de Versalles, Alemaña foi declarada responsable do conflito, tivo que reducir o seu exército e pagar fortes sancións económicas aos países vencedores, perdeu as colonias e os territorios en Europa (devolveu Alsacia e Lorena a Francia) e prohibíuselle unirse con Austria no futuro.

O mapa de Europa vaise remodelar seguindo o principio das nacionalidades propugnado polo presidente Wilson: a cada nacionalidade, o seu Estado. O Imperio Austrohúngaro desapareceu. Como era un estado multinacional, xurdiron del catro novos estados: Austria, Hungría, Checoslovaquia e Iugoslavia (que seguía a ser un estado multinacional). O Imperio Turco tamén viu reducida a súa extensión a favor de Grecia. De Rusia independizáronse Finlandia, Estonia, Letonia, Lituania e Polonia.

A Sociedade de Nacións

Visto o nivel de destrución e as tráxicas consecuencias dunha guerra tan extensa e cun armamento tan moderno, en 1920 creouse esta institución. Estaba formada polos principais países, e tiña por finalidade resolver mediante o diálogo os futuros conflitos que puideran xurdir entre os Estados, sen teren que chegar á guerra.

A ausencia dos Estados Unidos e da URSS na Sociedade de Nacións condicionou o seu escaso éxito: non foi quen de evitar, 19 anos máis tarde, outra guerra moito máis destrutiva que esta.

2.1.3 A Revolución Rusa

Situación Previa

No inicio do século XX, Rusia non coñecera nin revolución burguesa nin o liberalismo. Non se producira ningún dos cambios que tiveran lugar na maior parte de Europa Occidental. Era unha illa do pasado do Antigo Réxime: monarquía absoluta, nobreza privilexiada, labregos saíndo da servidume feudal, non había Parlamento representativo, nin partidos políticos, e a burguesía era escasa debido ao atraso no proceso de industrialización.

Pero ata Rusia chegaban as ideas de Europa Occidental: por unha banda, propágase o liberalismo entre a burguesía, que intenta darlle a Rusia un réxime liberal parlamentario; por outra, esténdense as ideas socialistas entre os que pretendían unha revolución social.

O Intento de Revolución Liberal

En 1905, ao derrotar Xapón a Rusia na disputa que mantiñan no oriente de Asia na súa expansión imperial, a situación estala. O 22 de xaneiro, unha manifestación pacífica diante do pazo do tsar, pedindo a fin da miseria, foi disolvida salvaxemente pola policía, con máis de 1.000 mortos. Este suceso provocou o levantamento popular nas grandes cidades.

O tsar Nicolás II colleu medo por estes feitos e accedeu á formación dun Parlamento (Duma). Cando a Duma presentou proxectos liberais de reforma do sistema político, o tsar disolveuna. Así fracasou o intento de establecer un réxime liberal en Rusia en 1905.

Revolución de Outubro de 1917

Se a todo o anterior se lle suma o desprestixio do tsar, as ansias de cambio e liberdade dos intelectuais e as ganas de rematar a guerra por parte de toda a sociedade, entenderase que a situación para un estoupido revolucionario estaba no seu punto.

En 1917 existían en Rusia varios partidos políticos inimigos do absolutismo tsarista: o Partido Constitucional Demócrata, de ideoloxía liberal burguesa e que aspiraba a un réxime político como os establecidos en Europa Occidental; o Partido Social Revolucionario; o Partido Menxevique, de ideoloxía socialdemócrata; o Partido Bolxevique, dirixido por Lenin, que pretendía unha revolución social.

En febreiro tiveron lugar grandes manifestacións na maioría das cidades de Rusia; na fronte da guerra, os soldados desobedecían aos oficiais. O tsar abdicou e foi detido. Nesta situación aparecen en Rusia dous poderes paralelos:

• O goberno, recentemente formado, constituído polo Partido Constitucional Demócrata.
• Os soviets, controlados polos partidos de esquerda (Social Revolucionario, Menxevique e Bolxevique).

O Goberno viuse imposibilitado para manobrar debido á presión que exercían os soviets, que non esperaban nada do Goberno. Os bolxeviques reclamaron todo o poder para os soviets, e mantiveron a idea da revolución inmediata para acceder ao socialismo.

Lenin fixo campaña para asinar a paz con Alemaña e así poder saír da guerra. Esta idea supuxo un gran éxito: os soldados abandonaron a fronte e volveron ás súas casas. Así as cousas, Lenin considerou que a situación estaba madura para a toma do poder do Estado e levar a cabo a revolución socialista: este feito ocorreu o 26 de outubro (8 de novembro no noso calendario) coa toma do Pazo de Inverno, sede do Goberno.

A Instauración do Réxime Comunista

Logo de tomado o poder do Estado, os bolxeviques, liderados por Lenin, puxeron en práctica un programa para implantar un réxime comunista:

• A terra, a industria, a banca, o comercio e os transportes foron nacionalizados, pasando na súa totalidade a seren propiedade do Estado.
• Suprimíronse todos os privilexios da sociedade anterior.
• Decretouse a separación Igrexa-Estado, instituíuse o matrimonio civil e declarouse a igualdade de dereitos da muller.
• Organizouse por parte de Trotski un exército moi disciplinado e eficaz, o chamado Exército Vermello.
• Disolveuse a Duma.
• Os poderes lexislativo e executivo estarían unidos nunha única institución.
• Prohibíronse as folgas.
• Exerceuse un forte control e censura sobre a prensa.

Como síntese, pódese afirmar que a Revolución Rusa foi un movemento revolucionario que deu lugar ao primeiro Estado obreiro ou proletario da Historia que implanta o socialismo real ou comunismo.

A Formación da Unión Soviética e o Stalinismo

O antigo Imperio Ruso estaba constituído por distintas nacionalidades. En 1924 promulgouse unha Constitución, na que se dispuxo unha organización política do Estado de tipo federal: nace a Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas (URSS).

Morto Lenin en 1924, Stalin fíxose co poder da URSS en 1927. En 1928 decidiu impulsar a economía da URSS para facer dela unha das primeiras potencias mundiais, chegando a igualarse coa dos Estados Unidos. Para este fin estableceu os chamados plans quinquenais nos que se fixan metas de produción, metas que só se poden lograr se se controla a industria e se colectivizan as terras de produción agrícola, todo isto baixo un duro control por parte do Estado e eliminando todo rastro de propiedade privada. O comercio realizouse por medio de cooperativas do Estado; os beneficios investíronse na ampliación das empresas.

Todo este impulso económico fíxoo Stalin baixo unha durísima ditadura, controlando persoalmente todos os fíos do poder e eliminando todos os dirixentes da Revolución de 1917.

O Socialismo Despois da Revolución Rusa

Un dos principios fundamentais da revolución bolxevique era a propagación mundial da revolución. Pero esta meta non se acadou debido a dúas causas:

• En Europa Occidental, os obreiros conseguiron moitas melloras ao longo de anos de loita sindical e a través da participación dos partidos socialistas nos parlamentos e mesmo nalgúns gobernos.
• Os partidos socialistas europeos desconfiaban do sistema comunista instaurado en Rusia, porque, malia rematar co capitalismo, implantara unha forte ditadura que rompía coa tradición democrática do socialismo.

A III Internacional (Internacional Comunista) e a Internacional Socialista

A Terceira Internacional creouse en Moscova en 1919, e tiña como obxectivo a exportación do modelo bolxevique de revolución. Case todos os partidos socialistas europeos negáronse a formar parte dela, e fundaron outra Internacional, a Internacional Socialista. Os partidos socialistas que si se integraron na Terceira Internacional e adoptaron o modelo bolxevique, pasaron a chamarse partidos comunistas.

Deste xeito, a ideoloxía creada por Karl Marx tomou dous camiños diferentes ata o día de hoxe: a comunista e a socialista. Os puntos básicos que os separan son:

• O distinto valor que lle dan á democracia burguesa.
• As liberdades que esta democracia concede son consideradas fundamentais polos socialistas e accesorias polos comunistas.

Os partidos socialistas chegaron á conclusión de que as liberdades políticas e individuais que dá a democracia parlamentaria burguesa deben ser respectadas. En consecuencia, a vía para alcanzar unha sociedade xusta e igualitaria, onde o capitalismo quede superado, non pode ser a da violencia, senón a das reformas lentas, continuas, pacíficas e respectuosas coa democracia; é dicir, a vía socialdemócrata.

2.1.4 O Período de Entre Guerras (1919-1939)

Os Estados Unidos: os Felices Anos Vinte

Despois da I Guerra Mundial, os Estados Unidos constitúense na primeira potencia económica mundial, pois o conflito supuxéralle unha gran fonte de riqueza ao subministrarlles aos países belixerantes alimentos, armas, produtos industriais e préstamos, chegando a acumular máis da metade das reservas mundiais de ouro e a representar o 45 % da produción industrial mundial.

Esta prosperidade económica proporcionou o acceso das masas a unha grande cantidade de bens de consumo. Así, entretanto que en Europa se fabrican automóbiles cada vez máis luxosos e caros, nos EE UU búscase un coche familiar e barato, apto para case todos os petos.

Foi Henry Ford quen, aplicando técnicas tayloristas, rompeu todos os esquemas de fabricación ata daquela coñecidos, sacando ao mercado o Ford T, que podía mercarse por 360 dólares: era o coche máis barato do mundo. Deste xeito iníciase a chamada actualmente sociedade de consumo de masas, caracterizada pola fabricación en serie de moitos produtos para abaratar o seu custo, co que se ofrecen abundantes artigos para toda a sociedade a prezos accesibles.

A Quebra do Sistema Democrático

Logo de rematada a I Guerra Mundial, unha serie de factores provocaron unha forte crise moral na poboación de Europa Occidental:

• A traxedia dunha guerra de dimensións descoñecidas ata o momento.
• O derrubamento da economía despois do conflito, que afectou sobre todo ás clases baixas: paro masivo e hiperinflación.
• Os recortes das liberdades por parte de moitos gobernos ante o medo a unha revolución comunista despois da III Internacional.
• A percepción de que Europa Occidental deixara de ser o centro político e económico do mundo, pasando a primacía aos Estados Unidos e á URSS.

Nesta situación de desmoralización colectiva, comeza a dubidarse da validez do sistema parlamentario liberal baseado no sufraxio, que non fora capaz de evitar unha guerra, nin de satisfacer as demandas da burguesía nin as do proletariado, nin de pór en pé as economías, fronte á eficacia da economía dirixida polo Estado, como estaba a ocorrer na URSS, onde o socialismo real modernizara en poucos anos a un país case medieval.

En Francia e en Gran Bretaña mantívose o sistema democrático; en cambio, en Italia e en Alemaña implantáronse réximes ditatoriais.

A Crise Económica de 1929

Desde 1923 produciuse unha recuperación económica caracterizada por un incremento da producción, o consumo masivo e un notable comercio a escala mundial. Pero en outubro de 1929 produciuse o afundimento da bolsa de Nova York. O que comezou como unha crise bolsista e financeira converteuse nunha crise económica con graves implicacións sociais e políticas.

A crise da bolsa tivo como causa principal unha superprodución de produtos agrícolas e industriais, que quedaron almacenados ao non teren saída no mercado. As empresas deixaron de obter beneficios e o valor das súas accións baixou estrepitosamente. Así as cousas, os accionistas puxeron en venda as súas accións, co que o seu valor baixou aínda máis. Os bancos, que concederan créditos para a compra de accións, quebraron e suspenderon a súa actividade cando non puideron recuperar o prestado.

As consecuencias desta crise foron o pechamento de empresas e a extensión xeneralizada do paro. Desde os Estados Unidos, a crise espallouse por todo o mundo, nomeadamente por Europa, ao reclamar os bancos dos Estados Unidos os capitais que lles prestaran aos países europeos para a reconstrución e a reparación dos desastres da guerra. En 1932 había no conxunto dos países occidentais 32 millóns de parados.

As teorías económicas liberais de non intervención do Estado na economía comezaron a poñerse en dúbida. Para intentar pórlle fin a este grande problema de dimensións mundiais, os gobernos decatáronse de que a lei da oferta e da demanda non era adecuada, e de que cumpría a súa intervención na economía.

O economista británico J. M. Keynes expuxo en 1936 as súas teorías en que lle concedía ao Estado o papel de organizador da economía, controlando os prezos, fixando os salarios, subvencionando as empresas para fomentar o emprego, investindo en obras públicas e creando un seguro de desemprego a cargo dos orzamentos estatais.

Nos Estados Unidos, o presidente Roosevelt levou a cabo unha política económica coñecida co nome de New Deal (novo reparto) dirixida contra as causas: o Estado axudou os bancos mediante préstamos, aumentáronse os salarios, reducíronse as horas de traballo, arbitráronse axudas aos parados e investíronse grandes cantidades de diñeiro en obras públicas para estimular o emprego. Con todas estas medidas arrancouse de novo o motor da economía capitalista: o consumo.

As Ideoloxías Autoritarias: o Fascismo e o Nazismo

A principios dos anos 20 aparecen en Europa ideoloxías autoritarias para facerlle fronte ao avance do socialismo: o fascismo en Italia e o nacionalsocialismo en Alemaña. Estas ideoloxías teñen en común os seguintes aspectos:

• Defenden que o poder político debe estar nas mans dun líder a quen cómpre obedecer cegamente.
• Parten da base de que as persoas son desiguais; en consecuencia, rexeitan a democracia porque concede os mesmos dereitos a todos.
• Están en contra das liberdades políticas e do individuo; rexeitan todas as características propias do sistema democrático.
• Os individuos estarán sometidos á vontade dun Estado que é instrumento dos fortes e salvagarda dos débiles.
• Non toleran a separación de poderes nin a liberdade de ideoloxías: eliminan os partidos políticos, que son substituídos por un partido único dirixido polo líder.
• Economicamente preséntanse anticapitalistas; pero é unha táctica para atraer as masas.
• Ao chegaren ao poder protexen os intereses dos grupos económicos poderosos.
• Son antisocialistas e anticomunistas por temor á expansión da revolución soviética.
• Desvalorizan a muller porque non pode levar armas.
• Defenden a superioridade dunhas razas sobre as outras.
• Estimulan o nacionalismo; a nación é unha comunidade esencial, á que todos teñen que subordinarse. O imperialismo xustifícano pola necesidade de espazo que teñen algunhas nacións para poder realizarse.
• Apoian o uso da forza, da represión e mesmo do terror para lograr e manter o poder.
• Desconfían da razón: exaltan os sentimentos da xente e fomentan a irracionalidade.

O Fascismo Italiano

Despois da I Guerra Mundial, Italia non obtivo os territorios que pretendía; a isto cómpre engadirlle a crise económica de posguerra, o paro e unha democracia inestable. Benito Mussolini, líder do Partido Nacional Fascista, foi un hábil dirixente que soubo recoller o descontento social, prometendo reformas sociais e un goberno forte. En 1922 provocou que o rei Vítor Manuel III o nomease presidente do Goberno, posto desde o que implantou o réxime fascista.

O Nacionalsocialismo Alemán

As condicións humillantes que se lle impuxeron a Alemaña no Tratado de Versalles, sumadas aos problemas de reconstrución, á ocupación militar por parte de Francia en 1923 da cunca do Ruhr (moi rica en xacementos de carbón) e á crise económica de 1929 crearon un enorme malestar na sociedade alemá. Esta grave situación foi a propicia para que o Partido Nacionalsocialista de Adolf Hitler obtivera en 1930 seis millóns de votos ao Parlamento, prometendo pórlle fin á humillación e á crise.

En 1933, Hitler converteuse no presidente do Goberno e derrogou a Constitución democrática. En 1934, fíxose coa presidencia da República. Desde o cumio do poder levou a cabo a aplicación práctica do programa nacionalsocialista.

Abandonou a Sociedade de Nacións, levou a cabo un intenso plan de industrialización e de rearme, estableceu o servizo militar obrigatorio e comezou a executar un plan de expansión territorial (espazo vital). En 1935 ocupou a zona desmilitarizada de Renania, na fronteira con Francia; en 1938 Alemaña e Austria uníronse (estaba prohibido polo Tratado de Versalles); anexionou a rexión checa dos Sudetes.

2.1.5 As Revolucións Científica, Tecnolóxica e Artística

Os Avances Científicos e Tecnolóxicos

Ao longo do século XX, os coñecementos científicos e a súa aplicación tecnolóxica avanzaron tanto como en toda a historia anterior. Se nos fixamos, hai cen anos non existían a televisión, os coches, o forno microondas, os avións, o teléfono móbil, os computadores, os antibióticos, os satélites artificiais, os plásticos, internet, a fecundación in vitro, a enerxía nuclear, os discos, os trens de alta velocidade, a enxeñaría xenética, etc.

Esta carreira tan veloz transformou fondamente a sociedade e a vida particular da xente. Actualmente, durante a vida dunha persoa teñen lugar varias revolucións tecnolóxicas; ata a Revolución Industrial podían pasar milenios en que só houbese unha tecnoloxía.

No último século e medio, o tempo que transcorre desde que se produce un invento ata que é usado masivamente como obxecto de consumo é cada vez menor: así, a electricidade tardou 46 anos en ser utilizada a grande escala; non obstante, o teléfono móbil tardou só 13 (de 1983 a 1996) e internet, 7, de 1991 a 1998.

Os avances científicos do século XX contribuíron ao incremento da esperanza de vida, ao reducir a mortalidade e axudar a producir máis alimentos: a poboación mundial multiplicouse por catro. Os progresos en medicina (vacinas e antibióticos) e as melloras hixiénicas e alimentarias proporciónannos unha maior lonxevidade e calidade de vida.

A rapidez no desprazamento de persoas e de información foi consecuencia da revolución ocorrida nos transportes e nas telecomunicacións: avións, trens de alta velocidade, satélites de comunicación e internet, que permiten transmitir acontecementos en tempo real por todo o planeta.

O Impresionismo

Entre 1870 e 1900 naceu a pintura moderna da man duns pintores que dan importancia ás escenas da vida urbana moderna e ás paisaxes, sen narraren historia ningunha. Pintan a realidade segundo eles a ven, segundo a súa impresión.

Afástanse da perspectiva tradicional, descubren novos puntos de vista, inventan encadramentos insólitos e, no canto de modelaren os volumes co claroscuro, fano co contraste das cores puras. As pinceladas son soltas, dadas con rapidez e nótanse claramente. Para estes artistas o único que conta son a tea, o pincel e a cor.

As Primeiras Vangardas Artísticas

Xa entrados no século XX, a arte vai romper con toda a tradición de séculos anteriores, debido aos avances da ciencia e da tecnoloxía e á forte conmoción que causan as grandes guerras. Os artistas van procurar novas formas de expresión artística, afastándose da representación da realidade tal como a ven, como xa comezaran a facer os impresionistas.

A arte será no sucesivo unha expresión para a reflexión sobre os mecanismos profundos que moven a conduta humana e para criticar unha sociedade que allea o ser humano. Entre 1905 e a II Guerra Mundial desenvólvense as chamadas vangardas, que son as que primeiro plasman o novo ideal da arte moderna:

• Fauvismo: Para el, o motivo da pintura é a cor usada dun xeito subxectivo polo artista.
• Cubismo: Os artistas do cubismo converten o motivo en formas xeométricas para amosar desde múltiples puntos de vista e de tempos diversos, sobre o espazo plano da tea do cadro.
• Expresionismo: Distorsiona o motivo para activar a emoción do espectador ante os graves problemas da época.
• Dadaísmo: No dadaísmo, o motivo convértese en absurdo, sen significado comprensible pola razón.
• Surrealismo: Ten como motivo o mundo aparentemente irracional e inconsciente dos soños, onde se refuxian os impulsos máis profundos do ser humano.
• Arte Abstracta: Anula o motivo e deixa de representar todo o que poida ser recoñecido como realidade.

2.1.6 A II Guerra Mundial (1939-1945)

A Crise das Relacións Internacionais

Francia, ante o temor dunha invasión alemá, asinou un pacto de axuda mutua coa URSS en 1935. En 1936, Alemaña e Italia formaron o Eixe Roma-Berlín, e Italia sumouse ao Pacto Anticomunista de Alemaña e Xapón, constituíndose así o Eixe Roma-Berlín-Tokio.

Sorprendentemente, en agosto de 1939, Alemaña e a Unión Soviética, ideoloxicamente antagónicas, asinan un pacto. Como se explica este entendemento? Stalin presentouno como a necesidade de gañar tempo para prepararse ante un hipotético ataque alemán.

Como se viu anteriormente, entre 1935 e 1939, Alemaña anexionou varios territorios e realizou a súa unión con Austria.

Causas do Conflito

• Desexo de desquite de Alemaña polas humillacións recibidas no Tratado de Versalles.
• Consecuencias económicas, sociais e políticas da crise de 1929.
• Confrontación ideolóxica entre réximes autoritarios e demócratas.
• Agresiva política de expansión territorial de Alemaña.
• Fracaso da Sociedade de Nacións para resolver conflitos dun xeito negociado.
• Carreira de armamento de Alemaña e Italia na súa política de expansión territorial.
• Perigo que comportaban os distintos sistemas de alianzas para a paz mundial.

O Estoupido do Conflito e os Escenarios da Guerra

A guerra en Europa. Seguindo a súa política de expansión, Alemaña invadiu Polonia en setembro de 1939. O Reino Unido e Francia decláranlle a guerra a Alemaña, e Alemaña invade Dinamarca e Noruega. En 1940 ocupa Bélxica e chega ata París, invadindo todo o norte e o oeste de Francia. No resto de Francia establecese un goberno subordinado a Alemaña. Logo ocupou Romanía, Bulgaria, Iugoslavia e Grecia. Este mesmo ano, Italia entra na guerra.

En 1941, Alemaña invadiu a Unión Soviética. En 1942 quixo chegar aos depósitos de petróleo do mar Caspio, pero en febreiro de 1943 sufriu a primeira derrota da guerra, en Stalingrado, por parte dos soviéticos.

A guerra no norte de África. En 1941 tamén se estendeu a guerra a África, ao atacar os alemáns as tropas inglesas en Libia, pretendendo alcanzar a Canle de Suez e continuar cara a Persia e India. A comezos de 1943, os alemáns foron derrotados en África na batalla do Alamein.

A guerra no Océano Pacífico. A política imperialista de Xapón, os EEUU e Gran Bretaña chocou en Asia e en Oceanía. Xapón ocupou as Filipinas, Indonesia, Birmania, Singapur e outras illas do Pacífico; en decembro de 1941, atacou a base estadounidense de Pearl Harbor, en Hawai, e destruiu toda a flota alí atracada. Este feito provocou a entrada dos Estados Unidos na guerra.

Desenlace

A contribución de armamento, diñeiro e soldados por parte dos Estados Unidos notouse na evolución da guerra, inclinándose a favor dos aliados (Reino Unido, Francia, os Estados Unidos, a URSS e China). Italia foi ocupada polos aliados logo do desembarco en Sicilia. En abril de 1945, Mussolini foi aforcado. Na fronte do leste de Europa, o exército soviético reconquista Polonia e en abril de 1945 chega a Berlín.

Logo do desembarco aliado en Normandía (Francia), en xuño de 1944, levouse a cabo a recuperación de Francia e Bélxica. En marzo de 1945, atravesan o Rhin e penetran en Alemaña. O 30 de abril, Hitler suicídase. O 8 de maio, Alemaña réndese ás tropas aliadas. Pero no Pacífico segue o enfrontamento entre os Estados Unidos e Xapón. O presidente estadounidense H. Truman decide lanzar a bomba atómica en Hiroshima e Nagasaki, o 6 e o 9 de agosto. O 2 de setembro, réndese Xapón.

Consecuencias

• 55 millóns de mortos, a metade civís.
• O nazismo provocou o xenocidio xudeu (6.000.000 mortos) nos campos de exterminio.
• Desprazamentos forzados de millóns de persoas.
• Reaxustes de moitas das fronteiras establecidas despois da I Guerra Mundial.
• Europa quedou arrasada. As perdas materiais nunca se puideron calcular.
• O nivel de vida europeo baixou. Os prezos subiron pola escaseza de produtos. Os parados contábanse por millóns, entretanto que non se reconverteu a economía de guerra.
• Na Europa Oriental, reconquistada pola URSS, establecéronse réximes comunistas, tamén chamados democracias populares.
• Unha forte crise moral cando se coñeceron polo miúdo as atrocidades cometidas.
• Desprazamento do centro de poder de Europa cara aos EEUU e á Unión Soviética.

A Organización da Paz

A partición deste país en catro zonas, que serían ocupadas polos Estados Unidos, a Unión Soviética, Gran Bretaña e Francia; a mesma partición e ocupación fixéronse na capital, Berlín. Así, Alemaña desaparece como Estado.

A repartición entre a URSS e os Estados Unidos das súas respectivas áreas de influencia, nacendo así a posterior política de bloques que caracterizará a Guerra Fría.

A desnazificación de Alemaña e o xuízo aos criminais de guerra por parte dun tribunal internacional.

Na Conferencia de San Francisco, en xuño de 1945, fundouse a Organización das Nacións Unidas.

2.2 España no Século XX

Morto Afonso XII en 1885, a súa dona María Cristina exerceu como raíña rexente ata a maioría de idade do seu fillo Afonso XIII. Este período, o derradeiro da Restauración, remata en 1923 co golpe de Estado de Primo de Rivera.

2.2.1 O Reinado de Afonso XIII (1902-1931)

En 1902, ao cumprir 16 anos, accedeu ao trono, xurou a Constitución de 1876 e mantivo o vello sistema de alternancia dos dous partidos políticos (conservador-liberal), o que provocará o derrubamento da Restauración. Problemas diversos enturbaron o aire político:

• Partidos políticos distintos aos dous da quenda habitual e os sindicatos máis importantes opúñanse ao sistema (Partido Nacionalista Vasco, Liga Rexionalista Catalá, carlistas, PSOE, UGT, CNT, etc.), así como unha minoría de intelectuais.
• Derrotas do exército colonial en Marrocos.
• Corrupción do sistema electoral.
• Conflitos sociais provocados pola fame, salarios ínfimos, inflación e miseria no campo, sen resposta gobernamental axeitada, como a aplicada noutros países europeos, que implantaron seguros sociais, fixaron un salario mínimo e reduciron a xornada laboral.
• Terrorismo: atentados contra o rei e asasinatos de políticos.
• A Semana Tráxica de Barcelona (1909), provocada pola protesta contra a guerra de Marrocos, un forte anticlericalismo e as miserentas condicións do proletariado barcelonés, rematou con máis de 80 mortos.
• En 1917, UGT e CNT proclaman unha folga xeral revolucionaria.

A Ditadura de Primo de Rivera (1923-1929)

En setembro de 1923, o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de estado. Afonso XIII aceptouno: quería un goberno autoritario e concordaba coas súas ideas. Primo de Rivera, respectando a monarquía, suspendeu a Constitución e os partidos, e estableceu un réxime autoritario, concentrando para si o poder político.

Rematou coa guerra de Marrocos. Pero os problemas político-sociais non se solucionaron.

2.2.2 A II República e a Guerra Civil (1931-1939)

A Caída da Monarquía e a Proclamación da República

O descontento social aumenta e pídese un cambio de réxime. O 12 de abril de 1931 celébranse eleccións municipais; os republicanos triunfaron nas cidades, o que se considerou un apoio á República. Afonso XIII renunciou ao trono e marchou a Italia.

O 14 de abril proclamouse a II República e establecese un Goberno provisorio presidido por Alcalá Zamora e formado por socialistas, republicanos de esquerdas e nacionalistas cataláns. Tiña como obxectivos preparar unha nova constitución, realizar unha reforma agraria, modernizar o exército e darlles unha solución aos nacionalismos. Pero atopouse con graves problemas: a grave situación económica como consecuencia da crise económica de 1929, a declaración de independencia de Cataluña e o anticlericalismo de parte da sociedade española.

A Constitución de 1931

En xuño celebráronse eleccións xerais ás Cortes Constituíntes, con vitoria espectacular dos republicanos de esquerda e do PSOE. Elaborouse unha constitución democrática, cuxos aspectos máis salientables foron:

• Implantación do sufraxio universal masculino e feminino.
• Recoñecemento sen límites dos dereitos individuais da cidadanía.
• Posibilidade de constituír autonomías rexionais.
• As Cortes terían unha soa cámara, o Congreso dos Deputados.
• O presidente da República elíxeo o Congreso e exercerá a Xefatura do Estado.
• Separación da Igrexa e o Estado, supresión das partidas orzamentarias por parte do Estado e prohibición do ensino por parte das ordes relixiosas.

O Bienio Reformista (1931-1933)

Con Azaña como presidente dun goberno formado por republicanos de esquerda e socialistas, preténdese modernizar España, coas seguintes actuacións reformistas:

• Reforma do exército, para que se sometese ao poder civil, reducindo o número de oficiais, sobre todo os que non xuraran fidelidade á República.
• Reforma educativa, fundamental para a modernización de España, que declarou obrigatoria e gratuíta a ensinanza primaria. Creáronse moitas escolas, co fin de eliminar o elevado analfabetismo da sociedade española.
• Reforma relixiosa, que pretendía reducir o poder e a influencia da Igrexa na sociedade española. Recoñeceuse o divorcio, suprimiuse a obrigatoriedade do ensino da relixión nas escolas e disolveuse a Compañía de Xesús.
• Reforma agraria, que pretendía reducir o latifundismo e o elevado número de xornaleiros. Para alcanzar estes fins expropiáronse os latifundios e entregáronselles terras aos labregos.
• Aprobación do Estatuto de Cataluña, que concedía a posibilidade de ter un Goberno (Generalitat) e un parlamento propios.

Problemas:

• A Igrexa non aceptaba estas reformas do Goberno.
• Intento frustrado de golpe de Estado por parte do xeneral Sanjurjo.
• Anticlericalismo de parte da poboación, que incendiou igrexas e conventos.
• Sucesos de Casas Viejas, en Cádiz, cando as forzas da orde pública, mandadas polo Goberno para sufocar unha sublevación de labregos, exerceron unha dura represión que rematou con varios mortos; isto afectou a credibilidade do Goberno. Azaña dimitiu e convocáronse novas eleccións.

O Bienio Conservador (1933-1936)

As eleccións de novembro de 1933 foron gañadas polos partidos de dereita, que formaron un goberno que desmantelou as reformas anteriores. O novo goberno, presidido polo dirixente do Partido Radical, Alejandro Lerroux, desmontou as reformas máis importantes do anterior goberno e detivo as que estaban iniciadas:

• Suspendeu a lei de reforma agraria.
• Restableceu os orzamentos do Estado destinados á Igrexa.
• Indemnizou os terratenentes expropiados e devolveulles as terras.
• Paralizou o programa de construción de escolas.
• Aprobou unha lei de amnistía para excarcerar os implicados no intento de golpe de estado do xeneral Sanjurjo.
• Suspendeu o Estatuto de Autonomía de Cataluña.

Graves acontecementos:

• Revolución de 1934 en Asturias: durante 15 días, obreiros e mineiros controlaron Oviedo e as concas mineiras, e proclamaron a República Socialista. Este episodio foi duramente reprimido por tropas do exército destinado en Marrocos dirixidas por Franco, cun resultado de 2.000 mortos e 30.000 presos.
• Companys, presidente da Generalitat de Cataluña, proclamou a independencia de Cataluña, o que provocou, como vimos, que o Goberno central suspendera o seu Estatuto.

O Goberno da Fronte Popular

En febreiro de 1936 celebráronse eleccións, que se presentaban como un enfrontamento radical entre a esquerda e a dereita. A dereita presentouse separada en diversos partidos; a esquerda formou unha única candidatura, a Fronte Popular, que obtivo a maioría. Azaña foi nomeado xefe dun goberno que tomou as seguintes decisións:

• Aceleración da reforma agraria emprendida en 1931 e suspendida en 1933.
• Restitución do Estatuto de Autonomía de Cataluña.
• Amnistía para os presos da revolución de 1934.
• Ilegalización de Falanxe.

Graves problemas sociais:

• Radicalización política: o fascismo, encarnado na Falanxe Española, incrementou o número de afiliados; o mesmo ocorreu co Partido Comunista.
• Violencia política e atentados tanto da extrema dereita como da extrema esquerda.
• Desorde pública: folgas e queima de igrexas. O Goberno non era quen de manter a orde pública.
• Un millón de parados.
• Conspiracións por parte dos poderes económicos, sociais e relixiosos que vían ameazados os seus intereses, para destruír a República mediante un golpe de estado militar.
• Os empresarios pechaban as súas fábricas; os sindicatos UGT (de corte socialista) e CNT (anarquista) facían continuas reivindicacións ao Goberno, que non sempre podía atender.
• As reformas da República lesionaran os intereses da nobreza latifundista e dunha parte do exército.

O Golpe de Estado e a Guerra Civil (1936-1939)

Nesta situación de convulsión política, social, económica e relixiosa, políticos de dereitas e unha parte do exército prepararon un golpe de Estado contra a República. O 17 de xullo de 1936, tropas do exército destinadas en Melilla subleváronse contra o goberno, co que se iniciou a Guerra Civil. O 18, a rebelión triunfou nos territorios coloniais españois de Marrocos e en Canarias. O xeneral Franco tomou o mando das tropas sublevadas.

A primeiros de agosto, as tropas sublevadas en África cruzaron o estreito de Xibraltar. Durante o conflito, os principais mandos militares elixiron a Franco como xefe do Goberno do Estado. Desde a dirección política puxo as bases dun novo Estado autoritario:

• Desmontouse o sistema parlamentario republicano.
• Anulouse a reforma agraria.
• Prohibíronse os partidos políticos e os sindicatos, e suprimiuse o dereito de folga.
• Creouse un partido único, Falanxe Española, do que Franco exerceu a xefatura, reforzando aínda máis a súa autoridade.
• Anulouse a liberdade de expresión e establecese censura sobre calquera publicación.
• Abolíronse todos os estatutos de autonomía vixentes e en proxecto.

Consecuencias da Guerra

Demográficas: 400.000 mortos en accións de guerra; 210.000 execucións como consecuencia da represión: 150.000 levadas a cabo polo bando dos sublevados durante a guerra e ata 1951; 60.000 por parte dos republicanos.

Económicas: a agricultura e a industria diminuíron a produción nun 25 %. As comunicacións quedaron gravemente danadas. O PIB descendeu un 30 %.

Sociais: fame, depuracións de funcionarios e exilio de profesionais cualificados.

Páxina 35 de 56

Actividades Propostas

2.2.3 O Réxime Franquista (1939-1975)

Fundamentos Ideolóxicos do Novo Réxime

Rematada a guerra, proseguiu a implantación do Estado autoritario, baseado nas seguintes ideoloxías:

• Do fascismo tomou a idea de partido único e a de grandeza imperial.
• O anticomunismo era a máxima xustificación da guerra e do réxime.
• O catolicismo deulle á guerra a cualificación de cruzada, pondo de manifesto a perfecta sintonía do franquismo e a Igrexa católica: Franco propúñalle ao Vaticano o nome dos bispos; a cambio, a Igrexa controlaba o ensino e volvía recibir diñeiro dos orzamentos do Estado.

O Réxime Político entre 1945 e 1959

Rematada a II Guerra Mundial, o réxime foi illado internacionalmente por ser considerado ideoloxicamente afín aos derrotados: quedou excluído do Plan Marshall, non foi admitido na ONU, e mesmo esta organización condenou o réxime e recomendou a ruptura de relacións diplomáticas con España.

Pero contra 1950, cando se estaba a iniciar a Guerra Fría, os Estados Unidos valoraron o anticomunismo de España e a súa situación xeoestratéxica, polo que se produciron os primeiros achegamentos diplomáticos e financeiros.

A Política Económica Autárquica

Para acadar o autoabastecemento, aplicouse a autarquía económica. O Estado creou o Instituto Nacional de Industria, un holding estatal destinado a promover empresas públicas (Bazán, Iberia, ENDESA, SEAT…).

Foron anos de pobreza, de miseria e de escaseza alimentaria. A venda legal de alimentos estaba regulamentada coas cartillas de racionamento.

O Plan de Estabilización e o Desenvolvemento Económico da Década de 1960

Entre 1957 e 1959 aprobouse unha serie de medidas económicas, coñecidas co nome de Plan de Estabilización, destinadas a abandonar a autarquía, colocar a economía española nos circuítos internacionais e liberalizala, reducindo a intervención do Estado. Para alcanzar estes fins adoptouse unha serie de medidas:

• Desvalorizouse a peseta para facilitar as exportacións.
• Limitouse o gasto do Estado e conxeláronse os salarios para frear a inflación.
• Aumentáronse os impostos.
• Facilitouse a entrada de capital estranxeiro destinado a investimentos.

O Plan de Estabilización preparou o desenvolvemento económico dos anos posteriores, aínda que diminuíu o consumo e aumentou o paro, e provocou forte emigración a Europa. A nova política económica levouse a cabo mediante os plans de desenvolvemento.

Durante a década dos 60, a economía española medrou dun xeito espectacular; modernízase a industria e aumentan os niveis de consumo e benestar. O PIB incrementouse unha media do 7 % anual ata 1973; as exportacións duplicáronse; a economía pasou de ter unha base agraria a outra industrial; en 1970 a porcentaxe de poboación activa empregada nos sectores secundario e terciario era do 70 %. Cales foron os factores que explican este forte desenvolvemento da economía española?

• Unha conxuntura económica internacional favorable.
• Os fortes investimentos realizados por multinacionais (Ford, IBM, Chrysler, General Motors, etc.), que procuraban man de obra barata, e un mercado en expansión e sen conflitos laborais.
• Os ingresos procedentes do turismo, actividade económica na que España comezaba a ser unha potencia mundial.
• As remesas de capital enviadas polos emigrantes europeos que marcharan cando o Plan de Estabilización, cunha media anual de 385 millóns de dólares, entre 1961 e 1974.
• Os baixos salarios.
• Os investimentos que facía o Estado en obras públicas, sobre todo hidráulicas.

A Crise Económica de 1973

A suba do prezo do petróleo provocada polos países da OPEP en 1973 motivou unha fonda crise económica mundial. En España coincidiu coa inseguridade política xerada coa fin do franquismo, polo que aquí a crise económica presentou unha especial gravidade por:

• A forte dependencia enerxética do exterior.
• O descenso do número de turistas.
• O descenso das exportacións.
• O retorno dos que emigraran na década dos 60.

As Transformacións Sociolóxicas

A industrialización trouxo consigo o éxodo de millóns de labregos cara ás grandes cidades industriais (Madrid, Barcelona, etc.) coa esperanza de melloraren o seu nivel de vida. Este cambio provocou unha serie de problemas sociais: adaptación a un traballo de características moi diferentes, baixos salarios, desclasamento e falta de vivenda.

Incrementouse de xeito considerable o número de obreiros e de empregados no sector de servizos. Nace así unha clase media que ten excedentes salariais para investir en lecer e cultura: obreiros cualificados e empregados de servizos.

As necesidades económicas familiares e a maior preparación cultural e profesional feminina fixeron que as mulleres aumentaran no mundo laboral. Esta incorporación tivo repercusións sociais profundas: inicio do reparto das tarefas do fogar e da educación dos fillos, acceso a profesións antes consideradas propiamente masculinas, etc.

Dos cambios citados comeza a xurdir unha sociedade aberta, tolerante e secularizada, de trazos europeos occidentais. Co incremento do nivel de vida xorde o consumismo, esencial neste sistema económico. A escolarización fíxose obrigatoria ata os 14 anos.

A Oposición Política ao Franquismo

A ditadura tivo sempre como principio a eliminación dos que cría que eran os seus inimigos, o que motivou unha durísima represión ata 1952.

A partir da fin do conflito, organizouse unha guerrilla chamada maquis, organizada polo Partido Comunista desde o exilio. En 1959 naceu ETA, como un movemento de liberación vasco, que iniciou en 1968 os atentados.

O movemento obreiro foi o elemento opositor máis importante. O Partido Comunista organizaba folgas, como as dos mineiros asturianos, a través das Comisións Obreiras.

A finais da década de 1950 nace o movemento estudantil, que se manifesta en contra do réxime e conta co apoio dalgúns profesores universitarios, e que desenvolve a súa actividade máis reivindicativa a finais dos 60.

O réxime, mantendo o principio de actuación que tivo sempre coa oposición, dous meses antes da morte de Franco, executou cinco membros do FRAP e de ETA en setembro de 1975, o que provocou unha onda de manifestacións en contra a escala mundial.

2.3 Galicia desde 1900 ata 1975

2.3.1 A Poboación

Igual que no resto de España, a poboación galega aumentou pasando de 1,9 millóns a comezos do século XX a 2,64 millóns en 1975. Desde 1940 prodúcense un avellentamento, un transvasamento cara ao mundo urbano e unha concentración nas zonas costeiras das provincias atlánticas.

Como a maioría vivía da agricultura, e esta era de escasa produtividade, a emigración converteuse nunha saída obrigatoria: a finais do século XIX emigraron a América 200.000 persoas; despois da I Guerra Mundial fixérono 100.000; a partir de 1959 diríxese a Europa occidental.

2.3.2 A Sociedade

A burguesía foi unha clase pouco numerosa, debido á escasa industrialización. Comezou a actuar como elemento dinamizador da economía a primeiros do século, en sectores como a banca, as conservas e a electricidade.

A comezos do século XX, máis da metade da poboación era campesiña. En 1926 desapareceron legalmente os foros, e os labregos mercaron as rendas agrarias, grazas aos cartos que mandaban os familiares emigrados a América. Xa que logo, convertéronse en donos das terras que traballaban. Por outra banda, a influencia caciquil foi diminuíndo pouco a pouco.

Coa redención dos foros, os fidalgos, que eran unha clase poderosa que vivía do cobramento de rendas aos labregos, foron extinguíndose. O proletariado foi pouco numeroso; a partir de 1960 prodúcese un incremento paralelo ao proceso industrializador.

2.3.3 A Economía

O retraso na agricultura e a escasa industrialización foron as características principais. A fins do XIX, o arsenal de Ferrol e a fábrica de tabacos da Coruña eran as industrias máis salientables. Logo, a industria conserveira experimentou un grande pulo, e chegou a producir no ano 1915 máis da metade das conservas de España, exportando aos mercados europeos. Este sector estimulou a actividade dos estaleiros.

Durante a autarquía, a situación económica foi como no resto do Estado: estancamento ou mesmo retroceso na produción, con fame xeneralizada e racionamento dos alimentos. Na década de 1960, co Plan de Estabilización, prodúcese un relanzamento económico nas cidades de Vigo (automóbil e estaleiros), A Coruña e Ferrol, coa construción naval como sector punteiro.

2.3.4 O Nacionalismo ata a Fin da Guerra Civil

As Irmandades da Fala creáronse na Coruña en 1916, da man dos irmáns Vilar Ponte, e espalláronse despois por outras cidades e vilas de Galicia; ese mesmo ano comezan a publicar o seu voceiro, A Nosa Terra.

No 1918, as Irmandades definiron o seu ideario político: Galicia é unha nacionalidade, e ten o dereito fundamental de ser dona absoluta de si mesma. Este é o punto de partida ideolóxico do nacionalismo galego. En 1922 deron un xiro cara á non intervención en política: defenden a difusión da cultura galega como obxectivo prioritario do nacionalismo.

Nesta nova faceta aparece a Xeración Nós, que achegará os fundamentos teóricos do nacionalismo galego. Dela formaban parte Risco, Otero Pedrayo, Cuevillas e Castelao. En 1920 fundaron a revista Nós, que, publicada ata 1936, difundiu a idea da existencia dunha cultura propia de Galicia e dignificou o idioma galego.

En 1931 fundouse en Pontevedra o Partido Galeguista, que recolleu todo o nacionalismo disperso, incluídos Castelao e Otero Pedrayo, que xa eran deputados en Madrid. Nel convivían persoas de dereitas e de esquerdas.

Como a Constitución de 1931 recoñecía as autonomías, este partido e outras institucións redactaron en 1932 o Estatuto de Autonomía de Galicia. O 15 de xullo de 1936, Castelao presentouno ante o presidente da República para o seu debate nas Cortes. Pero a Guerra Civil interrompeu as actividades parlamentarias e impediu a súa aprobación.

O golpe de Estado de xullo de 1936 triunfou en Galicia, que axiña quedou no bando rebelde. Isto non impediu unha forte represión contra os afectos á República e ao nacionalismo.