O Ascenso das Ditaduras en Europa (Anos 20 e 30)

Nos anos 20 e 30, moitos países europeos viron como as súas democracias se debilitaban e daban paso a réximes ditatoriais. Só nacións con maior tradición liberal, como Francia e Gran Bretaña, lograron manter a democracia, aínda que con dificultades. O ascenso das ditaduras foi consecuencia dunha combinación de factores políticos, económicos e ideolóxicos.

Factores Principais

Entre os principais factores destacan:

• Crise do sistema parlamentario: A ampliación do sufraxio e a aparición de novos partidos fragmentaron os Parlamentos, dificultando a formación de gobernos estables. Isto xerou inestabilidade política e perda de confianza na democracia.

• Crises económicas e conflito social: A crise posbélica (1921-1923) e a Gran Depresión (1929) provocaron desemprego masivo e malestar social. As folgas, protestas e intentos revolucionarios aumentaron a tensión política.

• Medo ao comunismo: O triunfo da Revolución Rusa e os movementos socialistas en Europa xeraron temor entre as clases dominantes e sectores conservadores, que apoiaron solucións autoritarias para frear a expansión das ideoloxías obreiras.

• Aumento do militarismo: Os exércitos, que xa xogaran un papel clave na represión de protestas, adquiriron máis poder e impulsaron golpes de Estado en varios países.

• Exacerbación do nacionalismo: O descontento co Tratado de Versalles en Alemaña, a frustración en Italia e as tensións entre nacións e minorías étnicas fomentaron discursos ultranacionalistas.

• Crítica á democracia liberal: Desde distintos sectores (conservadores, comunistas e fascistas), atacouse o sistema parlamentario, considerándoo ineficaz ou débil.

Estes factores levaron á aparición de ditaduras conservadoras e de réximes totalitarios, como o fascismo en Italia (Mussolini, 1922) e o nazismo en Alemaña (Hitler, 1933), que acabarían marcando o rumbo de Europa nas décadas seguintes.

Fascismo e Nazismo

O fascismo foi unha ideoloxía e movemento político de carácter ditatorial, totalitario, ultranacionalista e antidemocrático que xurdiu en Europa tras a Primeira Guerra Mundial. Caracterizouse pola exaltación do Estado, o liderado carismático, a represión política e a expansión militar. O seu principal impulsor foi Benito Mussolini, que instaurou o réxime fascista en Italia entre 1922 e 1943. En Alemaña, Adolf Hitler desenvolveu unha variante máis extrema, o nazismo, que engadía un forte compoñente racista e antisemita, gobernando o país entre 1933 e 1945.

Factores Impulsores do Fascismo

O fascismo xurdiu nun contexto de crise e transformación social, política e económica. Os historiadores destacan varios factores clave que favoreceron a súa expansión:

1. Crise do liberalismo e inestabilidade política

   • A fragmentación dos parlamentos e a dificultade para formar gobernos estables debilitaron a confianza na democracia.

   • O medo ao avance das ideoloxías socialistas e comunistas levou ás elites conservadoras a apoiar movementos autoritarios.

2. Crise económica e malestar social

   • A reconversión posbélica (1921-1923) e a Gran Depresión (1929) provocaron un aumento do desemprego e a pobreza, xerando descontento social.

   • As clases medias, labregas e obreiras, afectadas pola crise, viron no fascismo unha alternativa ás políticas ineficaces dos gobernos democráticos.

3. Medo á revolución obreira e ao comunismo

   • O triunfo da Revolución Rusa en 1917 e os intentos revolucionarios en distintos países europeos (Alemaña, Hungría, Italia) provocaron temor entre a burguesía e as clases altas, que buscaron protexerse mediante réximes autoritarios.

4. Exacerbación do nacionalismo

   • A humillación sufrida por Alemaña tras o Tratado de Versalles e a frustración en Italia polo escaso beneficio obtido da Primeira Guerra Mundial alimentaron un forte resentimento nacionalista.

   • O fascismo aproveitou este sentimento para promover a idea dunha nación poderosa que debía recuperar a súa grandeza mediante a forza.

5. Ascenso do militarismo e violencia política

   • O uso da forza foi unha ferramenta fundamental do fascismo, tanto na súa chegada ao poder como no seu mantemento.

   • Os movementos fascistas formaron grupos paramilitares (os camisas negras en Italia, as SA e SS en Alemaña) para impoñer a súa ideoloxía mediante a violencia.

Características do Fascismo

1. Estado totalitario e ultranacionalista

   • O fascismo considera que o Estado está por riba dos individuos e que a nación debe ser exaltada sobre todo.

   • Promove o expansionismo territorial e a supremacía nacional como obxectivos fundamentais.

2. Liderado carismático e ditatorial

   • Un líder supremo, considerado infalible, concentra todo o poder e toma todas as decisións sen cuestionamento.

   • O Duce (Mussolini) e o Führer (Hitler) eran figuras case mesiánicas que dirixían os seus países con autoridade absoluta.

3. Rexeitamento á igualdade e supremacía das elites masculinas

   • O fascismo rexeita a igualdade entre os individuos, defendendo unha sociedade xerárquica baseada na forza e na obediencia.

   • É unha ideoloxía profundamente machista, que relegaba as mulleres ao papel de esposas e nais, encargadas de criar novos cidadáns para o réxime.

4. Partido único e eliminación da democracia

   • O fascismo prohibe a existencia de partidos políticos de oposición e elimina as eleccións libres.

   • Destrúe as institucións parlamentarias e elimina a separación de poderes.

5. Propaganda e control das masas

   • O Estado monopoliza os medios de comunicación (periódicos, radio, cine) para difundir a súa ideoloxía e adoctrinar a poboación.

   • A xuventude é obxectivo prioritario da propaganda, sendo encadrada en organizacións como os Balillas en Italia ou as Xuventudes Hitlerianas en Alemaña.

6. Uso da violencia e represión política

   • O fascismo emprega a represión para eliminar a oposición política e manter o control social.

   • Creáronse corpos policiais represivos como a Xestapo en Alemaña e a OVRA en Italia, que perseguían e eliminaban calquera disidencia.

7. Intervencionismo económico e autarquía

   • O fascismo impulsou políticas económicas baseadas na autarquía (autosuficiencia nacional) para reducir a dependencia do exterior.

   • O Estado controlaba a economía, fomentando industrias estratéxicas e a construción de grandes obras públicas.

8. Expansionismo e militarismo

   • A conquista territorial era vista como unha necesidade para ampliar o «espazo vital» e demostrar o poder da nación.

   • O fascismo levou a Europa á Segunda Guerra Mundial a través da invasión de territorios por parte da Alemaña nazi e da Italia fascista.

A Italia Fascista

O fascismo, fundado por Benito Mussolini en 1919, foi un movemento político que dominou Italia de 1922 a 1943 e exerceu unha gran influencia en Europa na época de entreguerras. O ascenso do fascismo en Italia tivo lugar nun contexto de crise política e económica despois da Primeira Guerra Mundial. Italia sufría un forte sentimento de vitoria mutilada debido á falta de compensacións territoriais, xunto cunha grave crise económica en 1921 que aumentou o desemprego e as tensións sociais. Mentres os gobernos liberais non lograban resolver os problemas, os fascistas aproveitaron a situación de inestabilidade para gañar apoio, utilizando a violencia contra os sindicatos e os partidos de esquerda.

En 1922, Mussolini organizou a Marcha sobre Roma e foi nomeado xefe de goberno. A partir de 1925, instaurou unha ditadura totalitaria, eliminando partidos e sindicatos e establecendo a censura. Creou un sistema político cunha Cámara de Deputados consultiva e as institucións totalmente subordinadas ao Partido Fascista. O réxime tamén asinou os Acordos de Letrán en 1929, resolvendo a cuestión romana e recoñecendo a soberanía do Papa sobre o Vaticano.

Na economía, Mussolini adoptou o corporativismo, onde o Estado controlaba a economía e a propiedade privada estaba subordinada aos intereses nacionais. A sindicación era obrigatoria e o réxime promoveu a autarquía para reducir a dependencia exterior.

A partir de 1936, Mussolini aliouse co réxime nazi de Hitler, formando o Eixe Roma-Berlín en 1939 e uníndose á Segunda Guerra Mundial en 1940. As derrotas militares e a dependencia de Alemaña levaron á súa caída. En 1943, Mussolini foi destituído e arrestado polo rei. Despois de ser liberado polos alemáns, proclamou a República Social Italiana, pero tras a retirada das tropas alemás foi capturado polos partisanos e executado en 1945.

Hitler Toma o Poder en Alemaña

Ata 1929, os nazis tiveron un apoio limitado, pero a partir dese ano a súa influencia medrou considerablemente, en gran parte debido á Gran Depresión que afectou gravemente a Alemaña. Neste contexto de crise económica, os nazis levaron a cabo unha estratexia dobre: por un lado, as súas escuadras paramilitares (SA) enfrontábanse nas rúas a socialistas e comunistas, e por outro, na política electoral, presentábanse como os salvadores de Alemaña, cunha propaganda innovadora que atraía a moitos cidadáns desesperados pola situación.

Aínda que non conseguiron a maioría absoluta, co apoio de partidos de dereitas, en xaneiro de 1933 Hitler foi nomeado chanceler polo presidente Hindenburg. Pronto convocou novas eleccións parlamentarias, nas que, a pesar de non gañar a maioría absoluta, usaron o incendio do Reichstag (probablemente provocado polos propios nazis) como escusa para culpar aos comunistas e conseguir a aprobación dun Decreto que lles permitía suspender as liberdades individuais e deter aos opositores.

A pesar de non ter a maioría total no Parlamento, en marzo de 1933, o novo parlamento, coas detencións de deputados comunistas, concedeu a Hitler a Acta de habilitación, que lle deu plenos poderes para aprobar leis sen a participación do Parlamento, establecendo unha ditadura con aparencia de legalidade e poñendo fin á República de Weimar.

Nos meses seguintes, Hitler tomou medidas drásticas para consolidar o seu poder. Disolveu todos os sindicatos e partidos políticos, excepto o nazi, e arrestou a miles de opositores, que foron enviados a campos de concentración. Para asegurar o apoio do exército e reducir o poder das SA, que tiñan tres millóns de membros en comparación cos cen mil soldados do exército regular, Hitler ordenou a Noite dos coitelos longos (30 de xuño de 1934), onde se executaron os líderes das SA e aqueles que criticaban a súa política. A partir de aí, ninguén se atreveu a opoñerse a Hitler.

A Ditadura Totalitaria Stalinista na URSS

Para afianzar o seu poder e consolidar o réxime, Stalin empregou dous métodos principais: a propaganda e a uniformización ideolóxica, e o terror.

1. A propaganda e a uniformización ideolóxica: O goberno de Stalin controlaba de forma estrita todos os aspectos da información e a cultura. A censura foi unha das ferramentas clave, xa que se manipulaba a educación, os medios de comunicación e a produción cultural para impoñer un discurso oficial. Stalin promoveu un culto á súa personalidade, presentándose como o líder infalible e salvador da patria. A propaganda exaltaba os logros da Unión Soviética en áreas sociais, económicas, técnicas e militares, e describía unha versión idealizada da realidade soviética.

2. O terror e o gulag: Stalin usou o medo como medio para reprimir a disidencia e manter o control. Os instrumentos de terror incluían:

   • A NKVD (Comisariado do Pobo para Asuntos Internos), a policía secreta encargada de vixiar a sociedade e deter a sospeitosos de ser opositores ou contrarrevolucionarios.
   • Purgas, que eran depuracións internas no Partido Comunista, no exército e na administración, onde moitos dirixentes foron executados ou destituídos por ser considerados desafectos ou non cumprir as ordes de Stalin.
   • Xuízos públicos nos que se levaban a cabo procesos arbitrarios sen garantías legais, con sentenzas que incluían condenas de morte ou longas penas de prisión.
   • Deportacións masivas de campesiños e minorías nacionais a zonas remotas, en especial a Siberia.
   • A creación do gulag, unha extensa rede de campos de traballo forzado onde miles de persoas, moitas veces sen xuízos previos, eran enviadas para traballar nas máis duras condicións.

A Planificación Económica Soviética

Co obxectivo de converter a Unión Soviética nunha gran potencia e alcanzar a sociedade comunista o máis rapidamente posible, Stalin impuxo unha estrita planificación económica a través de Plans Quinquenais. Estes plans eran obrigatorios e obrigaban a toda a economía a seguir os obxectivos establecidos. O primeiro foi elaborado para o quinquenio 1928-1932, e continuáronse con plans posteriores ata os anos cincuenta. As principais prioridades destes plans foron:

1. A colectivización forzosa das explotacións agrarias:

   Para incrementar a produción agrícola, garantir o abastecemento das cidades, liberar man de obra para a industria e obter capitais para financiar a industrialización, Stalin eliminou a propiedade privada no campo e pasou todas as terras a mans do Estado. Creáronse cooperativas colectivas chamadas kolkhoz, onde os labregos traballaban colectivamente, pero conservaban o usufruto das súas casas e pequenos hortos. Tamén se crearon granxas estatais (sovkhoz) e empresas estatais de maquinaria agrícola (MTS) que axudaban nas cooperativas.

   A colectivización, sen embargo, atopou unha forte resistencia entre os labregos, que se negaron a entregar as súas terras, e moitos reaccionaron queimando colleitas ou matando o seu gando. Como consecuencia, miles de labregos foron executados, deportados ou foron forzados a emigrar. A produción de alimentos descendeu inicialmente, o que causou a gran fame de 1933, que levou á morte de millóns de persoas. Aínda que a produción se incrementou co tempo, a súa produtividade mantivo niveis baixos.

2. A industrialización acelerada:

   A industrialización foi outra das prioridades principais. Stalin priorizou o desenvolvemento da industria pesada, especialmente a produción de enerxía, maquinaria e armamento. A pesar de que non se alcanzaron todos os obxectivos fixados nos plans, a estrutura económica do país cambiou radicalmente, e a produción industrial aumentou de forma espectacular. A URSS converteuse nunha potencia industrial para finais da década de 1930, pero a industria de bens de consumo foi menos desenvolvida e presentaba carencias importantes.

En resumo, a colectivización forzosa e a industrialización acelerada foron os dous eixos principais dos Plans Quinquenais de Stalin, pero tamén implicaron graves custos sociais, como a fame masiva e a represión brutal contra os opositores. A pesar diso, a economía soviética foi transformada, converténdose nunha potencia industrial.

Glosario de Termos Clave

República de Weimar

Nome que recibe o réxime político democrático e parlamentario alemán entre 1918 e 1933 polo lugar onde foi elaborada a súa Constitución.

Mustafá Kemal Atatürk

(1881-1938) foi o líder que exerceu un poder ditatorial en Turquía tras a conversión do país en República en 1922. Durante o seu mandato, impuxo reformas políticas, sociais e económicas de corte occidental, abandonando moitas das tradicións do antigo Imperio Turco.

Noite dos Coitelos Longos

(30 de xuño de 1934) foi unha purga ordenada por Hitler para consolidar o seu poder e gañar o apoio do exército, que estaba descontento co gran tamaño das SA (tres millóns de camisas pardas fronte a cen mil soldados). Durante esta noite, Hitler mandou executar e asasinar aos xefes das SA e a todos aqueles que criticaban a súa política.

Noite dos Cristais Rotos

(9-10 de novembro de 1938) foi un ataque masivo contra a comunidade xudía en Alemaña e os territorios ocupados polos nazis. Durante esa noite, destruíron e saquearon as sinagogas, casas e negocios de xudeus, e milleiros de persoas foron arrestadas. Este ataque marcou o inicio dunha serie de persecucións e discriminacións que culminarían na deportación e exterminio de millóns de xudeus durante o Holocausto na Segunda Guerra Mundial.

Neville Chamberlain

(1869-1940), primeiro ministro británico entre 1937 e 1940, defensor da política de apazugamento con respecto á Alemaña nazi.

Charles de Gaulle

(1890-1970) liderou a resistencia francesa contra a ocupación nazi e, rematada a guerra, foi presidente da República francesa, restablecendo a democracia.

Pacto Xermano-Soviético

Foi un acordo asinado o 23 de agosto de 1939 entre Hitler e Stalin, no que ambas as potencias se comprometían a non atacarse e a non formar alianzas contrarias. O pacto incluía cláusulas secretas que establecían a división de Polonia e delimitaban as zonas de influencia no Báltico, deixando Finlandia, Estonia, Letonia e Besarabia para a URSS. Este pacto foi fundamental para a distensión das tensións previas e para a invasión de Polonia, que deu inicio á Segunda Guerra Mundial.

Friedrich von Paulus

(1890-1957) foi un mariscal alemán que liderou os exércitos que combateron na batalla de Stalingrado durante a Segunda Guerra Mundial. Despois da derrota alemá nesta cidade, foi feito prisioneiro polo Exército Vermello. En agosto de 1944, participou nunha proclama contra Hitler, criticando a negativa do Führer a escoitar as suxestións dos seus altos mandos militares, o que demostra o descontento crecente entre os oficiais superiores alemáns coa súa xestión da guerra.

Gueorgui Konstantinovich Zhúkov

(1896-1974) foi un mariscal ruso destacado na Segunda Guerra Mundial. Xogou un papel crucial na defensa de Moscova e foi fundamental para levantar o cerco de Stalingrado, contribuíndo á vitoria soviética. Dirixiu os exércitos soviéticos que entraron en Berlín durante a ofensiva final contra a Alemaña nazi. Zhúkov asinou, en nome da URSS, a capitulación alemá, marcando a fin do conflito en Europa.

Guerra lóstrego (Blitzkrieg)

Forma de combate utilizada polos alemáns na Segunda Guerra Mundial baseada na combinación de formacións compactas de tanques e vehículos blindados apoiadas pola aviación que atacan de forma rápida, con sorpresa e alta potencia de fogo, as posicións defensivas inimigas.

Conferencia de Potsdam

(Berlín, 17 de xullo – 2 de agosto de 1945): A conferencia tivo lugar ao remate da guerra en Europa e contou con novos líderes, como Clement Attlee (vencedor das eleccións de 1945), Harry Truman e Stalin. A pesar das crecentes diferenzas entre eles, alcanzaron varios acordos importantes: a perda de soberanía de Alemaña, a súa división en catro zonas de ocupación (EUA, Gran Bretaña, Francia e URSS), o seu desarmamento total e a súa desnazificación.

Consello de Seguridade

É o órgano permanente da ONU. Nel reside a responsabilidade do mantemento da paz e da seguridade internacionais e ten capacidade para impor sancións contra un país agresor ou para decidir o emprego da súa forza armada: os Cascos Azuis. Está composto por 15 membros, dos que cinco son permanentes e teñen o dereito de veto: Estados Unidos, URSS/Rusia, a China, Francia e Gran Bretaña. Os outros dez son elixidos pola Asemblea Xeral por un período de dous anos.