A Política Económica do Franquismo

Etapas da Política Económica

1939-1959: Autarquía e Intervencionismo

Caracterízase este período polo estancamento económico e pola lenta recuperación.

1959-1975: Liberalización da Economía

Caracterízase polo desenvolvemento económico e industrial. O Plan de Estabilización de 1959 marcou o cambio de rumbo na política económica. A Crise económica do petróleo de 1973 rematou co «milagre español».

A Autarquía (1939-1959)

Factores e Características

Os factores que impulsaron a autarquía foron o desastre económico derivado das consecuencias da Guerra Civil e un nacionalismo económico que vía na dirección e intervención do Estado o único medio de restablecer a produción e asegurar o abastecemento das necesidades do pobo español.

O ideal da autarquía era lograr a autosuficiencia evitando as importacións. Para iso, impoñíanse fortes aranceis, obrigábase a consumir produtos españois, concedíase permiso para o establecemento de novas industrias, limitábase o capital estranxeiro a un 25% do capital total das empresas e declarábanse industrias de interese nacional.

Impacto por Sectores

Agricultura

Na agricultura houbo un descenso da produción debido á baixa produtividade e á escaseza de abonos e maquinaria. Aplicouse unha contrarreforma agraria coa devolución de terras aos seus antigos propietarios. Creouse o Instituto Nacional de Colonización para incrementar a produción coa explotación de novas terras e a Lei de Concentración Parcelaria para evitar a excesiva parcelación. Os resultados foron escasos, levando ao desabastecemento de alimentos.

Industria

O intervencionismo estatal e as restricións aos investimentos estranxeiros foron clave. Creouse o INI (Instituto Nacional de Industria) para o control de sectores industriais básicos.

Transportes

Nacionalizáronse os ferrocarrís de vía ancha, creando RENFE. Houbo escaseza de vehículos e petróleo.

Política Fiscal

A política fiscal non era obrigatoria para rendas de traballo nin de propiedade.

Comercio

O comercio estaba intervido polo Estado. O comercio exterior requiría licenzas e baseábase en acordos bilaterais. O comercio interior estaba regulado pola Comisaría de Abastecementos.

Valoración da Autarquía

O balance desta combinación de política autárquica, a relación coas potencias fascistas e o bloqueo internacional foi moi pobre. Na agricultura, houbo un retroceso da produción, incapaz de abastecer á poboación, o que propiciou o desenvolvemento do estraperlo.

Na industria tamén se asistiu a un retroceso, xa que a política autárquica facía imposible a obtención de materias primas, enerxéticas e tecnolóxicas.

A fame foi unha realidade cotiá. Impúxose a cartilla de racionamento, obrigatoria para poder retirar os alimentos proporcionados. As racións eran insuficientes e variaban segundo o grupo: diferentes para nenos e mulleres, con dereito a racións máis completas para nais xestantes, mineiros e traballadores de ferrocarrís. Ademais dos produtos alimenticios, tamén estaban racionados o tabaco e a gasolina, que só se entregaban aos varóns.

Para sobrevivir, moita xente recorreu ao mercado negro, coñecido como estraperlo. Os grandes propietarios aproveitáronse desta situación, obtendo enormes ganancias co estraperlo.

Os Inicios da Liberalización Económica (Post-1950)

Factores Clave

Dous factores clave marcaron o inicio da liberalización económica:

• As boas colleitas, que posibilitaron a retirada definitiva da cartilla de racionamento.
• Os Acordos con EE.UU., que supuxeron o fin do illamento internacional e a entrada en España de divisas, materias primas e fontes de enerxía, permitindo un maior desenvolvemento da industria.

O INI continuou a súa labor, promovendo e participando en empresas industriais clave como ENDESA ou SEAT.

O Desenvolvemento Económico dos Anos 60

O fracaso da política económica autárquica deu lugar á liberalización económica, plasmada no Plan de Estabilización de 1959. Este plan foi unha serie de reformas propostas polo FMI e lideradas polos ministros tecnócratas.

O Plan de Estabilización de 1959

As medidas iniciais do Plan de Estabilización foron de carácter restritivo:

• Devaluación da peseta (favorecendo a exportación).
• Limitación do gasto público.
• Suba dos tipos de xuro e redución de préstamos.
• Limitación da intervención estatal.

Posteriormente, o Plan de Estabilización incluíu medidas expansivas para a economía, como os Planos de Desenvolvemento e os Polos de Desenvolvemento e Grandes Áreas.

Planos de Desenvolvemento

Os Planos de Desenvolvemento eran reformas e medidas que pretendían impulsar o desenvolvemento económico xeral. Os seus obxectivos incluían:

• Incrementar o produto nacional.
• Alcanzar o pleno emprego.
• Lograr a progresiva integración da economía española na economía mundial.
• Conseguir unha distribución máis equitativa da renda.
• Flexibilizar o sistema económico.

Polos de Desenvolvemento e Promoción Industrial

Os Polos de Desenvolvemento e Promoción Industrial buscaban fomentar a industria en zonas tradicionalmente subdesenvolvidas. As medidas incluían:

• Ofrecer terreo industrial barato.
• Conceder exencións fiscais.
• Outorgar subvencións para as industrias.

Factores do Desenvolvemento Industrial

O desenvolvemento industrial foi posible grazas á mellora da produtividade e á importación de maquinaria, tecnoloxía, petróleo e materias primas.

Desenvolvemento por Sectores

Industria

A industria automobilística creceu notablemente; empezaron a fabricarse automóbiles en España. O incremento da súa produción pola demanda crecente fixo diminuír o seu prezo. Tamén se desenvolveron outras industrias de consumo e as industrias de base.

Enerxía

No sector enerxético, destacou a instalación de refinerías para a transformación e refinado de petróleo e a potenciación da construción de encoros.

Construción

A construción tivo un gran desenvolvemento debido ao crecemento urbano e á creación de novas áreas urbanizadas.

Factores Externos

A expansión da economía internacional favoreceu o desenvolvemento económico español grazas a dous factores principais:

• A emigración: España exportou man de obra cara a Europa. A emigración reduciu a presión demográfica e enviou remesas de divisas clave para a economía.
• O turismo: O número de turistas triplicouse e supuxo unha transformación social e cultural, achegando España ao estilo de vida europeo.

O Impacto da Crise Económica de 1973

A Guerra do Yom Kippur entre Israel e os Estados árabes foi a causa do inicio da crise cando os países da OPEP incrementaron o prezo do barril de petróleo. Os distintos países afectados tomaron medidas, pero en España, o goberno de Arias Navarro non adoptou as medidas económicas necesarias.

A taxa de paro incrementouse notablemente. Os sectores máis afectados foron o turismo, a minería, a industria siderúrxica, a construción naval, o sector téxtil, a metalurxia, a maquinaria e o material de transporte.

As Grandes Reformas da Segunda República

Contexto e Problemas a Abordar

As reformas do Bienio Republicano-Socialista (1931-1933) buscaban modernizar e democratizar España e abordar os principais problemas estruturais do país:

• Escasa industrialización.
• Incremento do paro como consecuencia da crise de 1929.
• Amplo número de campesiños sen terra, sobre todo no Sur.
• Atraso cultural, predominio do ensino relixioso e alto índice de analfabetismo.

Reformas do Bienio Republicano-Socialista (1931-1933)

Decretos Laborais

Os primeiros decretos laborais, adoptados durante o Goberno Provisional, intentaban mellorar as condicións dos xornaleiros. Consistiron en:

• Prohibición de desaloxar os arrendatarios das fincas.
• Fixación da xornada laboral en 8 horas.
• Decreto de Termos Municipais: obrigaba aos propietarios agrícolas a contratar traballadores da comarca.
• Decreto de Laboreo Forzoso: obrigaba aos propietarios agrícolas a manter as súas terras en produción.
• Creación de Xurados Mixtos: representación de patróns e obreiros para fixar condicións de traballo, contratación e salarios.

Posteriormente, Largo Caballero propuxo unha serie de medidas para favorecer a posición dos traballadores e sindicatos:

• A Lei de Contratos de Traballo: establecía normas obrigatorias para a contratación laboral, incluíndo días de vacacións pagadas ao ano e dereito á folga.
• A Lei de Xurados Mixtos: a súa función era mediar nos conflitos laborais.

Estas reformas atoparon a pechada oposición dos empresarios.

Reforma Militar de Manuel Azaña

Manuel Azaña iniciou un plan de modernización e reforma do exército. A coñecida como «Lei Azaña» establecía unha serie de medidas, entre as que destacaba a supresión da Lei de Xurisdicións.

Os obxectivos da reforma eran:

• Crear un exército máis moderno e eficaz.
• Garantir o respecto á República mediante o xuramento de fidelidade ao novo réxime.
• Reducir o número de xefes e oficiais mediante a lei de retiro voluntario.
• Reorganizar o Exército, suprimindo divisións, capitanías xerais, etc.
• Reducir o número de Academias militares de 7 a 3.
• Establecer unha nova política de ascensos e destinos baseada na antigüidade.

Reforma Educativa

Un dos aspectos máis significativos da República foi o seu labor educativo, co obxectivo de mellorar o nivel cultural e formar cidadáns libres e responsables. O programa educativo incluíu:

• Creación das Misións Pedagóxicas para estender o ámbito educativo.
• Creación de miles de prazas escolares e construción de novas escolas.
• Contratación de mestres.
• Implantación do ensino mixto (coeducación).
• A Relixión deixou de ser materia obrigatoria, o que xerou enfrontamento coa Igrexa.
• Fomento do emprego das linguas de España (vasco, catalán, galego) no ensino.
• Duplicación do número de Institutos.
• Creación do Instituto de Investigacións Científicas.

Ademais, a Lei de Confesións e Congregacións Relixiosas de 1933 estipulaba que a Igrexa non podía desenvolver a actividade educativa.

Decretos Secularizadores

Estes decretos buscaban establecer a liberdade relixiosa e o laicismo, diminuíndo a influencia da Igrexa Católica na vida pública.

Outras Medidas de Orde Pública

Creouse a Garda de Asalto, unha policía nacional republicana encargada de velar pola orde nas cidades.

A Reforma Agraria

A Lei da Reforma Agraria foi unha das reformas máis importantes e controvertidas do Bienio Republicano-Socialista. Os seus obxectivos eran:

• Rematar co latifundismo improdutivo e co paro agrario.
• Permitir acceder á propiedade a milleiros de familias campesiñs.
• Asentar anualmente entre 60.000 e 70.000 campesiños.
• Promover o apoio á República e evitar conflitos sociais.
• Incrementar a produción agraria e o nivel de vida dos campesiños.
• Estimular así a actividade industrial e comercial.

A lei establecía a expropiación con indemnización de:

• Antigos señoríos xurisdicionais.
• Terras incultas ou mal cultivadas.
• Terras en zonas de rego que non foran convertidas en regadío.

Para a súa xestión, creouse o Instituto de Reforma Agraria (IRA). Non obstante, a escasa aplicación da lei provocou unha decepción xeneralizada entre o campesiñado.

Política Autonómica: O Estado Integral

A Constitución de 1931 definiu España como un «Estado integral compatible coa autonomía dos municipios e das rexións». Isto permitiu que as rexións con identidade propia puidesen acceder á autonomía, sempre que cumprisen tres pasos:

1. Apoio da maioría dos concellos da rexión.
2. Plebiscito cun mínimo do 66% do censo a favor.
3. Aprobación final polas Cortes.

O Caso de Cataluña

Cataluña foi a primeira en iniciar o proceso. En 1931 redactouse un Estatuto en Núria, aprobado en plebiscito e finalmente polas Cortes en 1932. Así naceu a Generalitat de Cataluña, con competencias en economía, educación ou orde pública. O primeiro presidente foi Francesc Macià, seguido de Lluís Companys.

O Caso de Galicia

Galicia, pola súa parte, iniciou o proceso tamén en 1932 cun proxecto liderado por Alexandre Bóveda. O texto foi aprobado polos concellos e adaptado á Constitución. Despois dun parón co Bienio Negro, foi recuperado pola Fronte Popular e votado en plebiscito en 1936 cun 99% de votos a favor (a pesar das dúbidas sobre a limpeza do proceso). Galicia lograba así o seu Estatuto, aínda que non chegou a aplicarse por mor da Guerra Civil.

Política Relixiosa e Oposición da Igrexa Católica

O conflito entre a Igrexa Católica e a Segunda República comezou en 1931 coa queima de conventos, tras unha provocación monárquica. Este feito causou a primeira crise do goberno provisional e marcou o inicio da oposición da Igrexa ao réxime.

Entre 1932 e 1933, o goberno aprobou medidas laicizadoras significativas:

• Supresión da Compañía de Xesús.
• Legalización do matrimonio civil e do divorcio.
• Retirada de fondos ao clero.
• Restricións ao ensino relixioso.

Estas políticas xeraron fortes tensións coa Igrexa e cos sectores conservadores, así como conflitos internos no propio goberno republicano.

Fin das Reformas: O Bienio Negro (1933-1936)

Causas do Fin do Bienio Republicano-Socialista

O Bienio Republicano-Socialista rematou pola crecente conflitividade social e política, destacando a sublevación de Sanjurjo e os sucesos de Casas Viejas, que romperon a alianza entre republicanos e socialistas.

Isto permitiu a chegada ao poder do Partido Radical de Lerroux e da CEDA de Gil Robles, iniciando o chamado Bienio Negro (1933-1936).

Políticas do Bienio Negro

Este período estivo marcado por unha política antirreformista:

• Paralización da reforma agraria.
• Freo ao sistema de autonomías.
• Redución do investimento en educación.
• Amnistía aos golpistas.

Só se mantivo a reforma militar de Azaña.

Fin do Bienio Negro

O Bienio Negro rematou co escándalo do estraperlo, que desprestixiou o Partido Radical e levou ás eleccións de febreiro de 1936.

Volta ás Reformas: A Fronte Popular (1936)

Nas eleccións de febreiro de 1936 venceu a Fronte Popular, unha coalición de esquerdas que apostaba por retomar as reformas. Tralo seu triunfo, retomáronse as reformas paralizadas durante o Bienio Negro:

• Restituíuse o Estatut de Catalunya.
• Aprobouse o Estatuto de Autonomía do País Vasco.
• Celebrouse o plebiscito para a aprobación do Estatuto de Autonomía de Galicia.